door J.W.L. Bardoul
Vergissing
Uit een notitie in het journaal van RAF Bomber Command blijkt dat in de nacht van 5 op 6 oktober 1942 een luchtaanval wordt uitgevoerd op Aken, met 257 vliegtuigen. Het weer boven Duitsland is aanhoudend slecht. Mede als gevolg daarvan markeert een aantal “pathfinders” het verkeerde doel – Geleen in plaats van de Duitse stad Aken – waardoor de meeste voor Aken bestemde bommen in Geleen en omgeving terecht komen. De gevolgen zijn verschrikkelijk: 83 mensen worden gedood en 22 gewond en 3000 mensen raken dakloos.
Slechts een tiental bommenwerpers verschijnt uiteindelijk boven Aken (Burtscheid) en werpt daar zijn bommenlast af.
Heerlen wordt in de notitie van de Royal Air Force in het geheel niet genoemd, maar………..
…vele vliegtuigen boven de stad…brandbommen in het zuiden…Ambachtsschool brandt…40 lichtkogels in westelijke richting…brisantbom gevallen tussen Molenberg en Terwinselen…kolonie Welten staat in brand…brand hoek Valkenburgerweg…op 4 plaatsen brand in de Hamerstraat…brand richting Vroedvrouwenschool…brisantbom op onderste Caumer…brand Hessellestraat…
tijdbom Welterlaan…huis ingestort Benzenraderweg…gemeente Geleen staat in lichterlaaie…
Deze berichten en nog vele andere stromen binnen bij de commandopost van de luchtbeschermingsdienst in Heerlen. Er heerst grote verwarring in de stad.
Het is maandag 5 oktober 1942, half elf ’s avonds. Motorgeronk klinkt van laagvliegende vliegtuigen, schijnwerpers verlichten de hemel, lichtkogels verdrijven de duisternis in de straten, er klinkt afweervuur. Loeiende sirenes waarschuwen: luchtalarm! De bevolking haast zich naar de schuilkelders. Zware explosies doen de huizen schudden op hun grondvesten. Overal klinkt glasgerinkel, dakpannen vliegen door de lucht, daken storten in en op talloze plaatsen breekt brand uit.
Mevrouw van de Weyer-Palmen uit de Oliemolenstraat schrijft in haar dagboek: “Om kwart voor tien plotseling bekend motorgeronk in de lucht en zwaar afweergebulder. ……. Ons huis dreunde en overal zag G. van boven uit vuur en lichtstralen. …… Een afweer geschut dat gewoon tusschen de huizen (op het pleintje hier naast de trouwlinde van Juliaantje en Bernhard) stond gemonteerd op een vrachtwagen heeft hoogst waarschijnlijk veel ertoe bijgedragen dat we gewoon zaten te trillen bij de schoten. Mevr. Reuters hiertegenover die zat te kaarten schrok zoo hevig dat ze een uur later door hartverlamming is overleden.”
Na ongeveer een uur is het voorbij.
De laagvliegende vliegtuigen zijn verdwenen, het afweergeschut zwijgt. De schijnwerpers en de lichtkogels zijn gedoofd, maar de vele branden veroorzaken spookachtige beelden in de verlaten straten van de stad.
Hulpdiensten rukken uit.
Vanuit verschillende delen van de stad komen verzoeken om hulpverlening.
De Heerlense brandweer zet in totaal 95 manschappen in om op de vele brandmeldingen te kunnen reageren. Tussen half elf in de avond van 5 oktober en de vroege ochtend van 6 oktober verricht de Heerlense brandweer blussingswerkzaamheden in de volgende woningen en gebouwen:
Hamerstraat 5 (familie van Hoorn)
Hamerstraat 10 (familie Theunissen)
Hamerstraat 11 (familie La Pierre)
Hamerstraat 19 (familie Merkelbagh)
Hamerstraat 31 (familie Schrijnemakers)
Hamerstraat 35 ( familie Beckers)
Hamerstraat/hoek Smedestraat (familie Platzbeecker)
Burg. De Hesselleplein (familie Roumen)
Ambachtsschool
Heesbergstraat 4 (familie Kuiper)
Heesbergstraat 6 (familie Herberghs)
Heesbergstraat 8 ( familie Houben)
Heesbergstraat 9 (familie van Eijk-Garé)
Heesbergstraat 15 (familie Zanetti)
Heesbergstraat 17 (familie de Jager)
Heesbergstraat 17a (familie van Loop)
Benzenraderweg 158 (familie Widdershoven en familie Campers)
De Hessellestraat 12 (familie Adriaans)
De Hessellestraat 69 (familie Pastoor)
De Hessellestraat 71 (familie Heeren)
De Hessellestraat 73 (familie Voskuilen)
De Hessellestraat 75 (familie Loffeld)
Valkenburgerweg 9 (familie Verouden)
Valkenburgerweg 23 (familie Simons)
Coriovallumstraat 35 (familie Bouts)
Coriovallumstraat 44 (familie Somers)
Werkplaats ATIB Coriovallumstraat
Kweekschool Bekkerveld
Kaldenbornweg 84 (familie Boesten)
Geleenstraat 67 (familie Al)
Ook de luchtbeschermingsdienst draait op volle toeren:
De wijkploeg Welten verleent assistentie bij het verwijderen en blussen van de brandbommen in de woninggroep Mergelsweg en in de Weltertuijnstraat.
De wijkploeg Heerlerbaan assisteert bij de branden op de Heesberg en zet terreinen af in de Caumer, waar vermoedelijk een “blindganger” is gevallen.
De blokploeg Meezenbroekerweg maakt enkele brandbommen onschadelijk in de Oude Kerkstraat en omgeving.
De blokploeg Ch. de Hesselleplein verleent hulp bij het blussen van brandbommen in de Hamerstraat, het houtmagazijn van de ambachtsschool en de brand in de woning aan het Ch. de Hesselleplein 29.
De blokploeg Valkenburgerweg wordt ingezet bij de brand bij het bedrijf A.T.I.B. in de Coriovallumstraat en haalt brandbommen uit diverse woningen.
De wijkploeg Molenberg verleent assistentie bij de branden op de Heesberg en helpt bij de branden in de Hessellestraat (de huidige Burg. Waszinkstraat) waar branden woeden in een viertal naast elkaar gelegen woningen.
Volgens opgave van het hoofd van de luchtbeschermingsdienst zijn er 33 grotere en kleinere branden gemeld.
Tientallen mensen worden geëvacueerd uit hun zwaar beschadigde huizen, de ontreddering is groot.
Nog dagenlang zijn ploegen van de luchtbeschermingsdienst in de weer om niet-ontplofte brandbommen onschadelijk te maken en op te ruimen.
Bommen.
Staafbrandbommen vallen over de gehele gemeente verspreid, naar schatting minstens 240. Fosforrubberbommen komen terecht op de Welterlaan, de Benzenraderweg, in het veld tussen Welten en Benzenrade en op de Oude Molenweg nabij carrosseriefabriek van Well en Goerke.
Bij Garage Bak-Nefkens, Geleenstraat 66, ligt een niet-ontbrande fosforbrandbom in de dakgoot.
Brisantbommen vallen even ten zuiden van de Kloosterkensweg in het veld, waar er drie met enorm geweld tot ontploffing komen.
Op de Benzenraderweg, ter hoogte van huisnummer 277, ontploffen drie brisantbommen op ongeveer 50 meter van elkaar in westelijke richting van de weg.
De woning met huisnummer 158 wordt volledig verwoest door een brisantbom die op enkele meters afstand ontploft.
Schade.
De materiële schade is enorm. De vele branden en de enorme – door de exploderende brisantbommen veroorzaakte – drukgolf richten grote verwoestingen aan.
De Benzenraderweg en omgeving blijkt het zwaarst te zijn getroffen. Tussen de Leonard Stassenstraat en de Hessellestraat zijn 16 woningen ernstig tot zeer ernstig beschadigd of zelfs geheel verwoest, in de nabij gelegen Mr Adriaan Sassenstraat 15 woningen.
Ook de Hessellestraat is niet gespaard gebleven, net zo min als de Heesberg, 6 respectievelijk 5 huizen moeten door de bewoners onmiddellijk worden verlaten.
In haar dagboek schrijft Mevrouw van de Weijer enkele dagen later: “Zijn vandaag naar het Bekkerveld gewandeld. Troosteloos ziet het er uit. Hele buurt huizen onbewoonbaar. Vele huizen uitgebrand en waar bom terecht kwam alleen maar puin. Ontzettend veel ruiten uit de sponning geblazen, ook MTS heeft veel glasschade. Deuren half gekraakt hangen in de huizen. HBS ook veel glasschade. ….. Bekkerweg verschillende ruiten kapot en Benzenraderweg ravage. Drie huizen weggevaagd , veel branden en andere huizen zoo ontzet dat ze zullen ontruimd moeten worden”
Een van de uitgebrande huizen aan de Hessellestraat (Burg. Waszinkstraat 75)
(foto L. Loffeld)
De achterzijde van de huizen Hessellestraat 77, 75 en 73. Foto L. Loffeld.
Als twee dagen later de Dienst Publieke Werken een voorlopige balans opmaakt, blijken 45 huizen onbewoonbaar. Ruim 200 mensen hebben hun woonruimte moeten verlaten en zijn dakloos geworden. In totaal zijn ongeveer 75 gezinnen geëvacueerd. De luchtbeschermingsdienst zet de omgeving af om plundering tegen te gaan, en stelt wachtdiensten in.
Opgave van de Dienst Publieke werken van de woningen die als gevolg van bominslag onbewoonbaar zijn:
Benzenraderweg
huisnummer
150 Hoefman
177 Heerspink
152 Smeets
175 van Diepen
154 Buijink
179 Starremans
156 Latten
181 Jägers
156 Jevsenak
181 Dijkstra
158 Widdershoven
183 van der Meulen
158 Campers
185 Trienekens
158 Meijs
187 Zeekaf
172 Goerke
191 Kramer
193 Bierman
Mr Adriaan Sassenstraat
huisnummer
2 Ouwerkerk
1 van Stokkum
4 Kuijpers
3 Smit
6 Meijer
5 van der Meulen
8 Theuns
7 Ligtenberg
10 Hoefman
9 te Hoonte
12 Meurs
11 de Graaf
13 Stegerhoek
15 Dijkstra
17 Spit
Pluijmaekerstraat
huisnummer
3 Peeters
5 Tempelman
7 Thieman
de Hessellestraat
huisnummer
9 Eijssen
69 Pastoor
71 Heere
75 Loffeld
77 Lendfers
Heesbergstraat
huisnummer
6 Herberghs
15 Zanetti
4 Kuijper
15 Zanetti
6 Herberghs
17 Jägers
17a v.d. Loop
Slachtoffers.
In de Kweekschool voor onderwijzeressen aan de Burg. Lintjensstraat (Bekkerveld) worden de burgers opgevangen die hun huizen noodgedwongen hebben moeten verlaten. Hun namen worden geregistreerd.
In de loop van de nacht worden velen van hen bij familie en bekenden ondergebracht. Ook in het Grand Hotel, Hotel Roberts en Hotel Du Nord vinden getroffenen onderdak..
De artsen van de Bergh en Timmers, samen met leden van de E.H.B.O., bieden hulp in de noodverbandplaats, die is ingericht in de bewaarschool Bekkerveld en in het evacuatiecentrum in de Kweekschool.
Er worden veertien gewonden geregistreerd, waarvan er 5 in het ziekenhuis worden opgenomen. Het merendeel heeft verwondingen aan het hoofd. Daarnaast worden diverse patienten verzorgd in verband met lichte verwondingen.
Aan de Benzenraderweg zijn de gevolgen van de bominslag dramatisch. In het pand met huisnummer 158, waar twee gezinnen woonachtig zijn, zijn 7 dodelijke slachtoffers te betreuren. Er wordt slechts één overlevende gevonden in de kelder van het totaal verwoeste huis. Op dinsdag 6 oktober halen reddingsploegen 6 van de 7 dodelijke slachtoffers onder het puin vandaan.
Ook de bewoner van Benzenraderweg 172, de heer Goerke, die zich tijdens de explosie van de brisantbom op straat bevindt, overleeft het geweld niet. Hij overlijdt twee dagen later in het ziekenhuis aan zijn verwondingen.
De overige bewoners van het pand Benzenraderweg 172, die samen met een aantal buurtbewoners in de kelder van het huis beschutting hebben gezocht, in totaal ongeveer 20 personen, kunnen wonder boven wonder ongedeerd het grotendeels verwoeste pand verlaten.
Benzenraderweg 172, een twintigtal personen in de kelder van dit pand bleef ongedeerd.
(foto B. Goerke)
Berichtgeving.
In de dagen na deze rampzalige gebeurtenissen melden de regionale kranten Limburger Koerier en Limburgsch Dagblad met een kort A.N.P. bericht: ”In den nacht van Maandag op Dinsdag hebben de Britten wederom boven Nederlandsch gebied gevlogen. Van de burgerbevolking werden 20 personen gedood en 13 zwaar gewond. Bovendien werd een groot aantal personen licht gewond. Enkele personen worden nog vermist. Een aantal gebouwen, waaronder twee ziekenhuizen, zijn vernield.”
In een column in het Limburgsch Dagblad, getiteld : “Het resultaat van luchtaanvallen!”, staat te lezen :”Geregeld kan men in deze courant korte sobere berichten vinden, maar met een inhoud vol tragiek. Plaatsen en omstandigheden worden niet genoemd, het is duidelijk waarom, …..”
De berichtgeving is niet alleen sober, maar ook feitelijk onjuist, als gevolg van de onverbiddelijke censuur door de Duitse bezetter.
Mevrouw van de Weyer zegt in haar oorlogsdagboek over deze berichtgeving:” Nu waardeeren we pas de “vrije”pers. (zum kotzen). Uit je eigen gemeente weet je niet wat er gebeurd is. Alleen de “dood”advertenties geven je een klein beeld!”
Foto’s van de aangerichte schade zijn er nauwelijks. Sinds augustus 1941 is de vervaardiging en verspreiding van fotografische en andere afbeeldingen van door oorlogsgeweld in het bezette Nederlandse gebied verwoeste gebouwen verboden. “Zodanige afbeeldingen dienen terstond bij de vervaardigers en verspreiders in beslag te worden genomen”, zo bericht de Secretaris-Generaal van het Departement van Binnenlandsche Zaken aan de burgemeesters.
Heerlen rouwt.
Drie dagen na de rampzalige gebeurtenissen verschijnen de rouwadvertenties met de namen van de overleden slachtoffers in het Limburgs Dagblad en de Limburger Koerier.
Vier leden van het gezin Widdershoven, drie leden van het gezin Campers, allen woonachtig Benzenraderweg nr158 en hun buurman de heer B. Goerke verloren het leven bij dit tragische vergissingsbombardement van de Britse luchtmacht. Op vrijdag 9 oktober vinden de plechtige uitvaartdienst en de begrafenis plaats.
“De lijkstoet werd opgesteld bij het St. Jozefziekenhuis, waar de stoffelijke resten waren opgebaard. Het was een tragisch-indrukwekkende stoet, welke werd geopend door schoolkinderen – speelgenootjes van de jeugdige slachtoffers – en de geuniformeerde groep van de afd. Heerlen van de Technische Noodhulp waarvan wijlen de heer Goerke deel uitmaakte. Na de geestelijkheid van de St Annaparochie volgden de met bloemen en kransen overdekte lijkwagens en de zwaargetroffen familieleden van de slachtoffers en daarna een onafzienbare stoet van autoriteiten, vrienden en kennissen. De Putgraaf en de Akerstraat waarlangs de droeve stoet kerkhofwaarts trok, was met duizenden belangstellenden omzoomd en velen van hun waren diep onder de indruk van deze tragische begrafenis”, aldus het verslag in het Limburgs Dagblad.
Tot slot.
De sporen van de rampspoed die Heerlen treft op die noodlottige avond in de herfst van 1942, zijn reeds lang uitgewist. De huizen zijn hersteld, bomkraters zijn opgevuld.
Ook de herinneringen zijn vervaagd.
Op de Algemene Begraafplaats aan de Akerstraat getuigen de namen van de slachtoffers op de grafstenen echter van de trieste gevolgen van de noodlottige vergissing van de Britse vliegtuigbemanningen.
Bronnen.
-Archief Luchtbeschermingsdienst der gemeente Heerlen, 1934-1951. Heerlen: Rijckheyt.
-Limburgsch Dagblad: Begrafenis der slachtoffers. 10 oktober 1942.
-Savelberg, Toon (1984). Van blusemmer tot schuimkanon. De Heerlense brandweer van 1862-1984. Heerlen; Winants.
-Weyer-Palmen, van de, E.J.M. 1940-1945: Oorlogsdagboek. Heerlen: Rijckheyt.
-Brief Departement van Binnenlandsche Zaken No. 28439 Afd. B.B.Bur.O.O.enV, 1941. Heerlen: Rijckheyt
